Son Osmanlı Pâdişahı Altıncı Sultan Mehmed Vahidüddine beş defa sadırâzamlık yapmış ve tarihimize vatan hâini kara damgası ile geçmiş bir vezir (B.: Mehmed Vahidüddin VI. Sultan); Bahriye Nezâreti müsteşarlığında bulunmuş İzzet Efendi adında bir zâtin oğludur, 1853 de İstanbul’da doğdu, hususî tahsil gördü, Hâriciye mesleğine girdi; Berlin, Petersburg ve Londra sefâret kâtibliklerinde bulundu; Londra’da iken Bombay başkonsolosluğu tâyini üzerine yeni vazifesini kabul etmeyerek İstanbu’a geldi. İstanbul’a döndüğü 1885 - 1886 arasında 32 - 33 yaşlarında gaayetle yakışıklı bir genç adamdı. 1886 da Sultan Abdülmecidin kızı, devrin pâdişahı İkinci Sultan Abdülhamid ile istikbâlin pâdişahları Beşinci Sultan Mehmed Reşad ve Altıncı Sultan Mehmed Vehidüddinin kız kardeşleri ve Samipaşazâde Necib Paşa’dan dul kalmış Mediha Sultanla evlendi; rivâyet edilir ki bu dul sultan kendisine âşık olmuşdu. Damad oldukdan sonradır ki evvelâ Şûrâyı Devlet (Danıştay) âzâlığına tâyin edildi, iki sene sonra da kendisine vezirlik (paşalık) verildi. İkinci Sultan Abdülhamid devrinde Mediha Sultana tahsis edilmiş Balta Limamındaki muhteşem sahil sarayda (zamanımızda Kemik Hastalıkları Hastahânesi olan binâ) bir kibar zengin hayatı sürdü, vehimleri ile tanınmış pâdişahı tahrik etmemek için yirmi yıl gibi uzu...

Son Osmanlı Pâdişahı Altıncı Sultan Mehmed Vahidüddine beş defa sadırâzamlık yapmış ve tarihimize vatan hâini kara damgası ile geçmiş bir vezir (B.: Mehmed Vahidüddin VI. Sultan); Bahriye Nezâreti müsteşarlığında bulunmuş İzzet Efendi adında bir zâtin oğludur, 1853 de İstanbul’da doğdu, hususî tahsil gördü, Hâriciye mesleğine girdi; Berlin, Petersburg ve Londra sefâret kâtibliklerinde bulundu; Londra’da iken Bombay başkonsolosluğu tâyini üzerine yeni vazifesini kabul etmeyerek İstanbu’a geldi. İstanbul’a döndüğü 1885 - 1886 arasında 32 - 33 yaşlarında gaayetle yakışıklı bir genç adamdı. 1886 da Sultan Abdülmecidin kızı, devrin pâdişahı İkinci Sultan Abdülhamid ile istikbâlin pâdişahları Beşinci Sultan Mehmed Reşad ve Altıncı Sultan Mehmed Vehidüddinin kız kardeşleri ve Samipaşazâde Necib Paşa’dan dul kalmış Mediha Sultanla evlendi; rivâyet edilir ki bu dul sultan kendisine âşık olmuşdu. Damad oldukdan sonradır ki evvelâ Şûrâyı Devlet (Danıştay) âzâlığına tâyin edildi, iki sene sonra da kendisine vezirlik (paşalık) verildi. İkinci Sultan Abdülhamid devrinde Mediha Sultana tahsis edilmiş Balta Limamındaki muhteşem sahil sarayda (zamanımızda Kemik Hastalıkları Hastahânesi olan binâ) bir kibar zengin hayatı sürdü, vehimleri ile tanınmış pâdişahı tahrik etmemek için yirmi yıl gibi uzun bir zaman siyâsetle meşgul olmadı. 1908 de meşrutiyetin ilânı üzerine Âyan Meclisi (Senato) âzâlığına tâyin edildi. Âyanda nüfuzlu bir sîmâ olarak İttihad ve Terakki Fırkasına karşı muhâlefetde bulundu, öylesine ki muhâlif partilerin en kuvvetlisi olan Hürriyet ve İtilâf Fırkası Dâmad Ferid Paşayı liderleriymiş gibi gördü. İşte bu muhâlefetidir ki kendisine kâzib bir şöhret kazandırdı. Aslında hiç de zekî olmayan, ciddi bir tahsilden mahrum, diplomat görgüsünden mahrum, fakat uzun boyu ile yakışıklı, çok düzgün konuşur ve gaayetle şık giyinir bir dâmad paşa idi. Osmanlı Devleti müttefikleri ağır şekilde yenilince İttihad ve Terakki Fırkası erkânı memleketi o felâketli devirde yüzüstü bırakıp yurd dışına kaçınca Türkiye’yi gaalib düşmanlar karşısında temsil edebilecek en kuvvetli bir kişi olarak görüldü. Fakat 1919 ile 1920 arasında beş kabine kuran Dâmad Ferid Paşa takib ettiği zelil poletika ve Anadolu’da başlayan millî mücâdeleye karşı hasmâne hareketi ile tarihimizde vatan hâini olarak anılacak kadar kara bir hâtıra bırakdı. İcrâatını şöylece toplayabiliriz: İlk Kabinesi, 4 Mart 1919 - 16 Mayıs 1919, 2 ay 13 gün sürdü: 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütârekesi ihlâl edilerek. İttihadcıların yüz üstü bırakdığı Türkiye’de Ahmed İzzet Paşa’dan sonra ikinci kabineyi kurmuş olan Tevfik Paşa zamanında 13 Ekim 1918 de düşman filoları İstanbul’a geldi veyurdumuzun yer yer işgaaline böylece başlanmış oldu. 21 Aralık 1918 de Meclisi Meb’usan dağıtıldı. 8 Şubat 1919 da da Balkanlardaki düşman orduları başkumandanı Fransız maraşali Franchet d’Espérey bir operet sahnesinde cihangir taslağı tantanası ile zafer alayı tertib ettirerek İstanbul’a girdi. İttihadcılarla millî duyguları coşkun aydınlar ittihadcı damgası vurularak kaafile kaafile tevkif edildiler. Bu tevkifler Ferid Paşa zamanında en geniş ölcüsünü buldu. Doğu Anadolu’da türedi bir ermeni devleti kurma hayâline kapılmış gaalip itilâf devletlerine karşı sempatik görünme ahmaklığı ile Birinci Cihan Harbi içinde sözde Ermeni kıtaalinin suçlularından biri olarak Divânı Harbe verdirttiği mâsum ve mazlûm Yozgad mutasarrıfı Kemal Bey Bayazıd Meydanında asılarak îdam olundu. Böyle bir hükûmetin bulunduğu devirde Kars ermeniler, Ardahan gürcüler Antalya İtalyan’lar ve nihâyet 15 Mayısda İzmir Yunanlılar tarafından işgal edildi. İzmir’in işgali fâciası karşısında istifaya mecbur kalarak ikinci kabinesini kurdu. İkinci Kabinesi, Mayıs 1919 - 1920 Temmuz 1919. 2 ay 2 gün sürdü: İstanbul hükûmeti hiçe sayılarak tevkif edilmiş olan ittihadcılarla vatan perver Türk aydınları İngilizler tarafından alınıp Malta’ya götürüldü. Osmanlı Devleti Paris’de sulh konferansına dâvet edildi, Parise Tevkif Paşa başkanlığında bir heyet gönderildi, fakat bu asil devlet adamı: “Bu sulh şartları müstakil bir devlet anlamı ile bağdaşamaz” diyerek müzakereye girişmedi, İstanbul’a döndü. Bunun üzerine sadırâzam Ferid Paşa sulh murahhas heyeti başkanlığına kendisini tâyin ettirdi, Parise gitti, budalaca hazırlanmış bir muhtıra verdi, âdetâ uşak azarnâmesi gibi bir cevab alınca İstanbul’a döndü ve sadâretten istifasını verdi Kabineyi kurma vazifesi tekrar kendisine verildi. Üçüncü Kabinesi, 21 Temmuz 1919 - 30 Eylül 1919, 2 ay 11 gün sürdü: 21 Eylül 1919 da Aznavur Ahmed Paşa adında bir gayri türkün kumandasında “Kuvâyı İnzibâtiye” adı altında derme çatma çapulculardan mürekkeb çetelerle Anadolu’daki millî kuvvetleri dağıtma teşebbüsüne yeltendi. Kabinesinin şeyhülislâmı Dürrizâde Abdullah Efendiden Mustafa Kemal Paşa ile arkadaşlarının idamları fetvâsını aldı ve kendi hükûmeti adına da bir vatan ihâneti vesikası olan bir beyannâme yayınladı. Ve sonra hacil ve rezil istifâya mecbur oldu. Ferid Paşa’nın yerine sadırâzam olan Ali Riza Paşa zamanında mebus seçimi yapıldı, 12 Ocak 1920 de İstanbul’da toplanan meclis Misâki Milliye kabul ve ilân etti. Galib düşmanların ağır baskısına dayanamayan Ali Riza Paşa istifâ etti, Salih Paşa sadırâzam oldu. 16 Mart 1920 de İstanbul düşman devletler tarafından fiilen askerî işgal altına kondu. Salih Paşa da aynı tazyik karşısında istifâ edince Ferid Paşa dördüncü defa sadırâzam oldu. Dördüncü Kabinesi, 5 Nisan 1920 - 30 Temmuz 1920, 3 ay 25 gün sürdü: 11 Nisan 1920 de Misâki Millîyi kabul etmiş olan son Osmanlı Meclisi Meb’usanını dağıttı. Anadolu’da Yunan işgali genişlemeye başladı. Trakya Yunanlılar Tarfından tamamen işgal edildi. Damad Ferid Paşa kabinesindeki bâzı nazırların kendisine muhalif bir cebhe alması üzerine istifa ederek beşinci ve son kabinesini kurdu. Beşinci Kabinesi, 31 Temmuz 1920 - 17 Ekim 1920, 2 ay 17 gün sürdü: Parise gönderdiği Hâdi Paşa başkanlığındaki murahhaslar heyeti 10 Ağustos’da meş’um Sulh Muâhedesini imzaladı. Ankarada’ki Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin meşrûtiyetini kabul etme durumunda kalmış olan itilâf devletleri Ferid Paşanın İstanbul Hükûmeti başındançekilmesini bir zaruret olarak gördüler ve Dâmad Ferid Paşa istifâ etti, istifâ ile de kalmayarak Türkiye’den ayrılıp Almanya’da Karlisbad’a gitti. Büyük zaferden sonra habersizce İstanbul’a döndü, âilesini de alarak tekrar ‘ya gitti, 6 Ekim 1923 de Nis yakınlarında bir villâda öldü. Damad Ferid Paşa (Resim: S. Bozcalı)