“Aslı Arabca isim; haber verme, bildiriş, şerîatda: namaz vaktini bildirmek için yüksek sesle okunan malûm lâfızla, sözler; Ezânı Muhammedî (Türk Lûgatı). Tabiat güzelliiğ dillere destan olmuş, yalı boylarında, sırtlarında, tepelerinde yüzlerce minâresi, Türk - Müslüman İstanbulda ezan sesi, bilhassa gürültülü motorlu vâsıtaların ve düdüklü vapurların bulunmadığı devirlerde, beş namaz vaktinde gökyüzüne yükselen ilâhî bir terennüm olmuşdur. Güzel sesli erkek çocuklar ve delikanlılar için semtinin mescidi veya câmii minâresinden ezan okumak, pek yakın zamanlara kadar aşk ile ve şevk ile fırsat olarak gözlenirdi, bu lûtfa nâil olmak için de müezzinlere yalvarırlar idi. Hele sabah ezanları, güzel büyük beldeyi, istisnasız hepsi güzel sesli müezzinlerin âvâzı ile şâirâne uyandırırdı. Ezandan önce salâ verilir ve bir kasîde okunur, ezanın musikisine ayrı bir revnak verirler. Rumeli Hisarının İstanbulda Türk gücünü temsil eden azametli yapısı yanındaki Âşiyân’ında (B.: Âşiyan) sabah ezanları dinleyen Tevfik Fikret’in şu meşhur şiiri, şâirin dinlediği ezanlar kadar ulvîdir: SABAH EZANINDA Allâhü Ekber... Allâhü Ekber... Bir samtı ulvî: gûyâ tabiat Hâmûş hâmûş eyler ibâdet Allâhü Ekber... Allâhü Ekber... Bir samtı nâlân: gûyâ avâlim Pinhânü peydâ, nevvârü muzlim İtmekde zikri Hallâkı ...

“Aslı Arabca isim; haber verme, bildiriş, şerîatda: namaz vaktini bildirmek için yüksek sesle okunan malûm lâfızla, sözler; Ezânı Muhammedî (Türk Lûgatı). Tabiat güzelliiğ dillere destan olmuş, yalı boylarında, sırtlarında, tepelerinde yüzlerce minâresi, Türk - Müslüman İstanbulda ezan sesi, bilhassa gürültülü motorlu vâsıtaların ve düdüklü vapurların bulunmadığı devirlerde, beş namaz vaktinde gökyüzüne yükselen ilâhî bir terennüm olmuşdur. Güzel sesli erkek çocuklar ve delikanlılar için semtinin mescidi veya câmii minâresinden ezan okumak, pek yakın zamanlara kadar aşk ile ve şevk ile fırsat olarak gözlenirdi, bu lûtfa nâil olmak için de müezzinlere yalvarırlar idi. Hele sabah ezanları, güzel büyük beldeyi, istisnasız hepsi güzel sesli müezzinlerin âvâzı ile şâirâne uyandırırdı. Ezandan önce salâ verilir ve bir kasîde okunur, ezanın musikisine ayrı bir revnak verirler. Rumeli Hisarının İstanbulda Türk gücünü temsil eden azametli yapısı yanındaki Âşiyân’ında (B.: Âşiyan) sabah ezanları dinleyen Tevfik Fikret’in şu meşhur şiiri, şâirin dinlediği ezanlar kadar ulvîdir: SABAH EZANINDA Allâhü Ekber... Allâhü Ekber... Bir samtı ulvî: gûyâ tabiat Hâmûş hâmûş eyler ibâdet Allâhü Ekber... Allâhü Ekber... Bir samtı nâlân: gûyâ avâlim Pinhânü peydâ, nevvârü muzlim İtmekde zikri Hallâkı Dâim Allâhü Ekber.. Allâhü Ekber... Bir samtı ulvî: kalbi tabîat Bir samtı nâlân: rûhi avâlim İtmekde zikri Hallâkı Dâim İtmekde râşan râşan ibâdet. Yukarıdaki terennüm ile tam tezad hâlinde şu beyit de aynı şâirindir (B.: Fikret Tevfik): Ben de âşıkdım ezan nağmesine Bir koşardım ki o Allah sesine.. Bir sabah ezanı kasdedilerek yazılmış şu beyit ise geçen asrın büyük kalender şâiri Enderunlu Fâzıl Beyindir: Nârayı hayri minen nevmi uzatma ey hatib Bisterü bâlîni âguuşimde ol cânan yatur Aşağıdaki manzume de, yine sabah ezanı hatırlanarak genc ve güzel bir müezzin şânında yazılmışdır: Bülbül olur şakır vakti seherde Bir nigâhı vallah devâ bin derde Hele bir gör abdest alurken ol mâh Âbı revan zikrider Allâh Allâh Bûsi pâye nâil olan ol âbe Sor ki tâ beseher varmış mı hâbe Hayri minennevmin zâhir hikmeti Bûsi pâye koş Muhammed ümmeti Seher vakti âçılur bâbı hâcet Koş ki dâvet ider ol nûri behcet Uyan âşık uyan hâbı gafletten Nasîbin al âşkdan hem ibâdetten Zaman olmuşdur ki İstanbulun iki, dört, altı minâreli büyük câmilerinin ikişer, üçer şerefeli minârelerinin her şerefesinden ezan okunmuşdur. Bir namaz vaktinde, meselâ Sultanahmed Câmiinde 16 müezzin, Süleymaniye Câmiinde 10 müezzin ezan okumuşlardır; fakat o seçme güzel sesler öylesine tâlimli ve öylesine âhenkli idi ki, minârelerin şerefelerinden yükselen ve mü’minleri namaza dâvet eden âvazları bir ezan korosu olmuşdur. Minârelerin kapuları dâima kıbleye açılır; müezzin de ezana yüzü kıbleye mütevveccih olarak başlar ve sonra şerefede dâima sağa doğru yürüyerek, her yöne seslenerek ezana devam eder (B.: Müezzin). İstanbulda bir an’ane olarak: Sabah ezânı — Sabâ, Dilkeşhâveran; Öğle ezânı — Sabâ, Hicaz; İkindi ezânı — Hicaz; Akşam ezânı — Hicaz, Rast; Yatsı ezânı — Hicaz, Beyâtî, Nevâ veya Rast makamlarında okunurdu. Sabah ezânından yarım saat yahut kırkbeş dakika kadar önce verilen salâ da Dilkeşhâveran makaamından verilir; salâdan sonra da bir dinî kasîde okunurdu. Zamanımızın en seçkin ve bilgili hâfızlarından sayın Fahri Tükel ezânın okunuşu hakkında bize şunları söylemişdir: “Ezanda dikkat edilecek hususiyet tavır ve üslûbdur. Ezan nağmelerinin bâzı kısımlarında keşîde ve bâzı kısımlarında kesiklik vardır. Ezanda müessir olan cihet kararlardaki kalışdır. Hangi makamda ve hangi perde ile ezâna başlanmış ise aynı perde ve aynı makamda tamamlanması şartdır. Zamanımızda buna riâyetten gaafil müezzinler vardır. Ezan okuyanların, makamların perdelerine hakkı ile vâkıf olmakla beraber seslerinin perdeli, güzel ve sürekli nağmeler yapacak kudretde olması lâzımdır. “Beş namaz vaktinde okunan ezanların, mutlakaa yukarda kaydettiğimiz makamlarda olması îcab etmez; mûsiki bilir bir müezzin dilediği makamda ezan okumakda ve salâda tereddüt etmez” (H. F. Tükel). Zamanımızda minârelere hoparlörler konmaya başlanmışdır. İnsan sesi tabiî kudretinin üstüne çıkdığı zaman mekanik bir vahşet alır; son haddine kadar açılmış bir radyo, ancak bir işkence âletidir; müezzinin sesini koca bir mahallenin üstüne yayan hoparlörler de böyledir; hele sabah ezanlarında, âlem derin sessizlik içinde iken salâda, ezanda bülbül gibi şakıyan tertemiz insan sesinin yerine hoparlörün yaydığı ses, ancak demagoji ile müdafaa edilebilir. Kaldı ki ibâdet bir gönül işidir.