Dünyâda ve dolayısı ile memleketimizde esir ticâretinin, esir oğlanlar (köleler) ve esir kızlar (câriyeler) alım satımının meşrû bir ticâret sayıldığı devirlerde bütün büyük şehirler gibi İstanbulda esircilik zor, ağır mânevî sorumluluk taşıyan fakat çok kârlı, büyük işlerden biri olmuşdu. Fütûhat devrinde, o devirlerin âdetince kılıç ile girilen yerlerden çıkarılan kızlar ve oğlanlar, Kırım Hanlığı akıncıların Ukraynadan, Polonyadan, Rusyadan toparlayıp getirdikleri genc esirler, Kafkasya gibi, halkının yüz güzelliği ve vücud düzgünlüğü meşhur yarı göçebelerden esirci haydudlar eliyle çalınmış yahud öz anaları babaları, yakın akrâbaları tarafından esircilere satılmış çocuklar, Afrikadan getirilmiş habeşî ve zenci esir kız ve oğlanlar yüz yıllar boyunca İstanbul esircilerinin ellerinde toplanmış, İstanbulda Esir Hanında, bu hanın ortasındaki Esir Pazarında ya açık artdırmalar ile, yahud hususî anlaşmalar, pazarlıklarla satılmışlardır (B. : Esir, Esir Hanı). Habeşî, zenci ve beyaz ırka mensub muhtelif milletlerden bâzı köleler de, mayası Bizansdan kalmış bir geleneğe uyularak, muhakkak ki zâlim bir ameliyat ile hadım edilmişler, habeşî ve zencî hadım kölelere «harem ağası», kara hadım», beyaz hadım kölelere de «tavâşî», ak hadım» denilmişdir. Satıldıkları kapularda sadâkatle hizme...

Dünyâda ve dolayısı ile memleketimizde esir ticâretinin, esir oğlanlar (köleler) ve esir kızlar (câriyeler) alım satımının meşrû bir ticâret sayıldığı devirlerde bütün büyük şehirler gibi İstanbulda esircilik zor, ağır mânevî sorumluluk taşıyan fakat çok kârlı, büyük işlerden biri olmuşdu. Fütûhat devrinde, o devirlerin âdetince kılıç ile girilen yerlerden çıkarılan kızlar ve oğlanlar, Kırım Hanlığı akıncıların Ukraynadan, Polonyadan, Rusyadan toparlayıp getirdikleri genc esirler, Kafkasya gibi, halkının yüz güzelliği ve vücud düzgünlüğü meşhur yarı göçebelerden esirci haydudlar eliyle çalınmış yahud öz anaları babaları, yakın akrâbaları tarafından esircilere satılmış çocuklar, Afrikadan getirilmiş habeşî ve zenci esir kız ve oğlanlar yüz yıllar boyunca İstanbul esircilerinin ellerinde toplanmış, İstanbulda Esir Hanında, bu hanın ortasındaki Esir Pazarında ya açık artdırmalar ile, yahud hususî anlaşmalar, pazarlıklarla satılmışlardır (B. : Esir, Esir Hanı). Habeşî, zenci ve beyaz ırka mensub muhtelif milletlerden bâzı köleler de, mayası Bizansdan kalmış bir geleneğe uyularak, muhakkak ki zâlim bir ameliyat ile hadım edilmişler, habeşî ve zencî hadım kölelere «harem ağası», kara hadım», beyaz hadım kölelere de «tavâşî», ak hadım» denilmişdir. Satıldıkları kapularda sadâkatle hizmet eden kölelerin çoğu efendileri tarafından azâd edilmişler, içlerinden devlet kapusunda sadırâzamlığa kadar en yüksek mevkîlere yükselenler, bir san’at alanında şöhret sahibi olanlar, büyük servetlere kavuşanlar, hattâ en kibar âilelerin kızları ile, hattâ sultanlarla, hanım sultanlarla evlenenler pek çok olmuşdur. Câriyelerin içinde de çoğu refah ve saadete, hürriyetine, bir âile yuvasına kavuşmuş, Sarayı Hümâyuna alınan câriyelerden bir kısmı Haseki Sultan (Pâdişah zevcesi), «Vâlide Sultan (Pâdişah anası) olmuşdur. Osmanlı devrindeki Türk toplum hayâtında hayâtı bir esaret fâciâsı olarak tasvir edilebilecek câriye ve köle yokdur diyebiliriz; hattâ çoğu, esir olarak getirilip bir kapuya satıldıkdan sonra, memleketinde hiç bir zaman ulaşamayacağı, kavuşamayacağı hayat seviyesine ve refâha ulaşmış, kavuşmuşdur (B. : Câriye, cild 6, sayfa 3382). Küçük yaşlarda köleler satınalıp, onları terbiye etmek, okutmak, yetişdirmek bâzı Osmanlı vezirleri, kibarları için büyük bir zevk olmuş; bu yolda Kânunî Sultan Süleymanın baş defterdarı İskender Çelebi ile XIX. asrın ünlü vezirlerinden Hüsrev Mehmed Paşa pek meşhurdurlar (B. : İskender Çelebi; Hüsrev Mehmed Paşa). İskender Çelebinin ölümünde terekesinde, câriyeler hâriç 6200 kölesi çıkmışdır. Hicrî 991 (M. 1583) târihli bir fermanda esirciler ile esir alım satımı üzerine çok mühim kayıdlar vardır, şöyle ki: Kadın ve erkek bâzı uygunsuz kimseler türemiş ve İstanbul esircileri arasına karışmışlardı. Bunlar câriye ve genc kölelerini satmak isteyenleri öğrenirler, satalım diye emâneten ellerinden alırlar, Esir Pazarına götürürler, önceden anlaşdıkları bekâr uşağı levendler de müşteri kılığında pazara gelir ve mezadda herkesten yüksek bir fiat vererek esiri sözde satın alır, bir bakayım, hâlini şânını, hizmetini tecrübe edeyim diyerek üstünü sonra ödemek üzere bir mikdar pey akçesi bırakır ve esiri menzili olan bekâr odasına götürür, bir kaç gün fuhuş yolunda ona dilediği gibi tasarruf eder, kullandığı esirin eline de gönlünühoş edecek birkaç şey verir, sonra bana yaramaz diyerek geri getirir, aslında bir muhabbet delâllığı ücreti olan verdiği pey akçesinden de vaz geçerdi. Bazı esir dellâlları da karılarını müşteri kılığında pazardaki mezada sokarlar, yukarda bahsedilen usûl ile câriyeleri ona satın aldırtıp levendlere devredip kapatırlar ve sonra yine pey akçesinden vaz geçilerek câriye geri getirilirdi. İşlerinin ehli namuslu esirciler toplanıp Divânı Hümâyuna şikâyetde bulundular. İstanbul Kadılığına hitâben çıkan bir ferman ile bu uygunsuzluğun şiddetle men edilmesi emredildi (991 şaban, 1583, ağustos - eylûl). Hicrî 967 (M. 1559) ve hicrî 983 (M. 1575) târihli iki fermandan da XVI. yüzyılda İstanbulda dolayısı ile Türkiyede gayri müslimlere esir satılmasının yasak olduğunu, gayri müslimler elindeki esirlerin araşdırılıp meydana çıkarılmasından sonra müslümanlara satılarak bedelinin eski sâhiblerine verildiğini öğreniyoruz; yine aynı fermanlarda gayri müslimlerin azâdlı esir dâhi kullanamayacakları yazılıdır. Onyedinci asırda yaşamış büyüz yazar Evliyâ Çelebi, Dördüncü Sultan Murad zamanında yapılan bir Esnaf - Ordu Alayı münâsebeti ile Esirciler üzerine şunları yazıyor: «Esnâfı Emâneti Esirhâne — l ağa ve 400 neferdir; kethüdâsı, şeyhi, çavuşları, esir dellâlları vardır. Ellerinde pâdişâh beratı bulunan esnafdır B. : Esirhâne Eminliği, Esirciler Hanı Tavukpazarında kale misâli 300 aded tahtânî ve fevkaanî odalardır. Hanın demir kapusunun dibinde Esirhâne Emini oturur ve satılıp alınan esirlerin bedelinden onda bir alır. Esircilerin ilk pâri Benî İsrâil zamanında Nesim nâm bir bezirgân idi ki Hazret-i Yûsuf’u kuyudan kova ile çıkararak Mısıra götürüp Aziz El-Mısrî’ye satmışdı. İşde esir satmak ondan kaldı. Sonra Peygamberimizin asrında müşriklerle edilen gavzelerde bir takım çocuklar ele geçdiğinde sahâbeden Bedil bin Vertâ esir satmışdır, Uhud Gazâsı şehidlerindendir. «Esnâfı Bazirgânı Esirciyan — 2000 neferdir. Dükkânları Esirhâne (Esir Hanı) odalarıdır. Bu tâife Gürcistan, Megrilistan, Abaza Diyârı, Çerkesistandan kaldırılıp getirilmiş oğlan ve kızları süsleyerek onları Ordu - Esnaf Alayında sürü sürü el ele verdirip yaya olarak Alay Köşkü dibinden geçirirken pâdişah (Dördüncü Sultan Murad) yüz aded âfitab misâl gürcü ve abaza ve çerkes oğlanlarını saraya alıp sâhiblerine bedelinin üstünde ihsanda bulundu. Sonra Esirhâne Emini de maiyeti ile fahir alay esvabları giymiş olarak geçdi. Ondan sonra nice bin pak ve pâkîze esir kızları ve süğlün gözlü, münevver yüzlü mahbûbi devran esir oğlanları şatırlar önüne alıp saf saf geçerlerdi» (Evliyâ Çelebi, Seyyahatnâme, I.) Diğer bütün esnaf teşkilâtı gibi Esirciler de bir loncada toplanmışlardı, kethüdâları, şeyhleri, yiğitbaşıları vardı (B. : Esnaf). Büyük bestekâr ve mûsikî bilgini Mustafa Itrî Efendi, şöhretinin en parlak devrinde Esirciler kethüdalığı yapmışdır ki buna benzer bir şeref başka esnaf topluluklarına nasib olma-mışdır (B. : Itrî, Buhûrîzâde Mustafa). Hicrî 17 Ramazan 1050 (M. 2 ocak 1641; Sultan İbrâhim devrinin başı) târihli ve İstanbul Kadılığı tarafından tanzim edilmiş bir esnaf nizâmı ve narh defterinde esirciler hakkındaki hükümlerle beraber erkek ve kadın esircilerin ve esir dellâllarınm ikaametgâh adreslelriyle birlikde isimleri de tesbit edilmişdir ki çok kıymetli bir vesîkadır; bugünkü dilimize çevrilmiş metni şudur : «Esirci tâifesi erkek ve kadın yüz neferden ziyâde olub lâkin içlerinde bâzı hîlekâr ve müflis ve uygunsuz olanları vardır, bilhassa kadın esircilerin ekseri perhizkâr (nâmuslu) olmayub müslüman câriyeyi sâhibinden ziyâde bahâ ile isteklisi vardır diye alub Leh ve Boğdan elçilerine ve sâir zengin kefereye götürüp câriyeyi onlara tasarruf ettirüb (fuhşa âlet olup kıza ve kendisine) bir kaç şey alub beğenmediler diye sahibine iâde ettikleri ve buna benzer nice fesad etmekle suçlu görüldüklerinden esircilikden men edilmişlerdir. Nâmuslu ve dindar ve işine yetecek kadar serveti olan esircilerden (aşağıda isimleri yazılı) 33 nefer erkek ve 8 nefer kadın esirci ile 19 nefer dellâl bırakılmışdır, ve hepsi zincirleme kefâlete bağlanub bundan sonra içlerinden biri lâyıksız bir iş yaparsa cümlesi sorumlu tutulacakdır. Esir satışlarında uydurma, yalan fiat istenmeyecek, esiri alım bedelinin onda bir kârı ile satacaklardır». Defterdeki esirci ve dellâl isimleri de şunlardır : Erkek Esirciler 1. Uzunyusuf Mahallesinden Yakub Çelebi 2. Dâmâdı Ali bin Kurd 3. Nahilbend Mahallesinden Anahtarcı Ali Bey 4. Kocamustafapaşada Hacıhâtun Mahallesinden Seyyid Mehmed bin İbrahim 5. Samanveren Mahallesinden Ahmed Çelebi bin Ramazan 6. Cezerikasım Mahallesinden Kasım bin Mustafa. 7. Mahmudpaşa Mahallesinden İbrahim bin Ahmed 8. Mahmudpaşa Mahallesinden Veli bin Hasan 9. Hüseyinağa Mahallesinden Kaymakcıoğlu Veli 10. Dayahatun Mahallesinden Ahmed Mirza 11. Tatlıkuyu Mahallesinden Hacı İbrahim bin Mahmud 12. Hüseyinağa Mahallesinden Topal Mehmed Dede 13. Mahmudpaşa Mahallesinden Hıdır bin İnâyet 14. Dayahatun Mahallesinden Ali bin Yakub 15. Camcımurad Mahallesinden Hüseyin bin Hacı Hasan 16. Mahmudpaşa Mahallesinden Mehmed bin Abdullah 17. Firuzağa Mahallesinden Seyyid Mustafa bin Nasuh 18. Mahmudpaşa Mahallesinden Ahmed bin Mahmud 19. Mahmudpaşa Mahallesinden Mehmed bin Abdülkerim 20. Mahmudpaşa Mahallesinden Mehmed bin Mustafa 21. Mahmudpaşa Mahallesinden Muharrem bin Hasan 22. Mahmudpaşa Mahallesinden Ahmed Bey bin Mustafa 23. Tophaneden İbrahim bin Mehmed 24. Süleymaniyeden Kastamonulu Bodur Ali 25. Emirbuhâri Mahallesinden Ahmed bin Ali 26. Odalarbaşından Abdi bin Ali 27. Tophânede Tomtom Mahallesinden Hacı Mehmed bin Hüseyin 28. Kürkcübaşı Mahallesinden Hasan bin Mehmed 29. Haticesultan Mahallesinden Hamza bin İbrahim 30. Çakırağa Mahallesinden Hacı Abdülkadir bin Mustafa 31. Küçükayasofyadan Süleyman Beşe 32. Balabanağa Mahallesinden Muharrem bin Mustafa Kadın Esirciler 1. Süleymaniyeden Alime Hâtûn 2. Vâlîdehamammdan Âmine Hâtûn 3. Etmeydanında Firuzağa Mahallesinden Hamamcıkızı Sâfiye 4. Denizhamamı Mahallesinden Rukiye Hâtûn 5. Soğanağa Mahallesinden Fatma Hâtun 6. Eminbey Mahallesinden Sâime Hâtun 7. Sofular Mahallesinden Hayri Hâtun Esirci Dellâlları 1. Muradpaşadan Ali bin Veli 2. Seydibey Mahallesinden İsmail Çelebi 3. Nuridede Mahallesinden Hacı Hasan bin Mustafa 4. Peykhâne Mahallesinden Baba Safer 5. Mahmudpaşada Çeşnigir Odalarından Karıoğlu Safer 6. Hasanefendi Mahallesinden Arnavud Hasan 7. Kurdağa Mahallesinden Hamza bin Abdullah 8. Cezerikasımpaşadan Mustafa bin Mahmud 9. Yayla Yokuşundan Kenan bin Abdullah 10. Gedikpaşadan Mustafa bin Mehmed 11. Langadan Hamza bin Abdullah 12. Langadan Bayram bin Abdullah 13. Kabasakal Mahallesinden Safer Beşe bin Gedik Ali Beşe 14. Kabasakal Mahallesinden Hacı Hasan 15. Kabasakal Mahallesinden Kastamonulu Ali Beşe 16. Kabasakal Mahallesinden Hacı Mustafa 17. Gedikpaşadan Siyavuş bin Abdullah Metinde 33 erkek ve 8 kadın esirci ile 19 nefer dellâl bulunduğu yazılı olduğu halde listelerde 32 erkek ve 7 kadın esirci ile 17 dellâlın adı kayıdlıdır. Hicrî 1091 (M. 1680) tarihnde Dördüncü Sultan Mehmed devrinde tanzim edilmiş bir esnaf nizâmnâmesinde Esirciler hakkında şu hükümler bulunmaktadır : «Esirciler sattıkları câriyenin aklık ve kızıllık sürmeyecekler ve satışa çıkarır iken üzerindeki esvabı ne ise o esvabla satacaklardır, üzerindeki esvabı soyub almayacaklardır». Yine aynı defterde başka bir fasılda şu kayıdlar vardır : «Satılan câriyenin yüzüne aklık ve kızıllık sürülmeyecekdir. Satılan oğlanın ve câriyenin üstünden esvabı alınmayacakdır, satış için gösterildiğinde üstünde ne varsa onunla verilecekdir. Buna riâyet etmeyen esircilerin muhtesib cezâlandıracakdır». Esirciler hakkında alınan inzibâtî tedbirlere rağmen köle ve câriye alım satımında sûi istimaller önlenememişdir; 19 Cemâziyel evvel 1189 (M. 18 temmuz 1775, Abdülhamid I. devri) târihli bir fermandan öğrenildiğine göre Ayşe Hatun isminde bir kadın Mehmed adında hür bir çocuğu köledir diye Esir Pazarında esirci Bekire 95 kuruşa satmış, oğlanın satışında at canbazlarından Osman da köle olduğu yolunda yalancı şâhidlik yapmışdı. Sonra ihbar ile hakikat öğrenilmiş, Mehmede hürriyeti iâde edilerek Ayşe ile yalancı şâhidi Bursaya sürülmüşlerdi. Hicrî 1242 yılı muharreminde (M. Ağustos 1826) tanzim edilmiş İhtisab Ağalığı nizâmnâmesinde Esirciler hakkında şu hükümler vardır : «Esirpazarındaki esirciler bir takım eşhâsı odalarında bekci olarak yatırmakda olub bunların kaç adam olduğunun bilinmesi lâzımdır, bunlar tesbit edilecek ve kefâlete bağla-nacakdır. Esircilerin sattıkları oğlan ve câriyede hile ve dolandırıcılık gibi fesadları olduğu söyleniyor, bâzan sattıkları esirlerin içlerinde hür kimseler çıkmaktadır. İhtisab Ağası mûtemed bir adamını Esir Pazarında bulunduracak ve bu gibi halleri men edecekdir. Esircilerin arasına yabancı girmemesine dikkat edilecekdir. «Esirci esnafı sattıkları esirleri diledikleri fiata satmaktadırlar. Kendilerine satılmak için emâneten bırakılan esirlerin satışında, onları emâneten bırakmış sâhiblerinden nafaka bedeli diye yevmiye ellişer altmışar para ve dellâliye olarak da bir takım akçeler almayı itiyad edinmişlerdir. İhtisab Ağası bu hususlara da dikkat edecekdir. Nafaka bedeli mâkûl, mutedil olarak istenecek, ve bundan böyle satılan câriye ve oğlanın dellâliyesinden esirciler ne alırsa o dellâliyenin beşde birini İhtisab Ağalığına terk edeceklerdir». Türkiyede esir ticâreti ve esâret Sultan Abdülmecid’in l ekim 1854 târihli fermanı ile kaldırıldı. M. Zeki Pakalın’ın «Osmanlı Târih Deyimleri ve Terimleri» adlı büyük emek mahsulü eserinde Esir Tüccarı maddesinin sonunda «.. köle ve câriye alım satımı 1908 temmuz inkılâbına kadar devam etmişdir» demesi büyük hatâdır. Karadenizli Esirciler ve Çerkes, Abaza, Gürcü Oğlanları (Sabiha Bozcalı’nın Kompozisyonu) Esir Hanında Câriyeler (Sabiha Bozcalı’nın Kompozisyonu)